Bảo tàng Lâm Đồng | Lam Dong Museum

Nét văn hóa độc đáo của nhà sàn truyền thống người Mạ

Bên những cánh rừng xanh bát ngát của vùng đất Nam Tây Nguyên, các dân tộc anh em cùng sinh sống hòa thuận đã tạo nên sự đa dạng, độc đáo về văn hóa. Trong đó, người Mạ sở hữu và mang đến những nét văn hóa“độc bản” từ trang phục thổ cẩm, nghề thủ công truyền thống, đến các lễ hội mang đậm tính thiêng như lễ mừng lúa mới, lễ cúng nhà mới… Đặc biệt, căn nhà sàn truyền thống là một biểu tượng đặc trưng, không chỉ lưu giữ đời sống thường nhật mà còn cả linh hồn, phong tục và thế giới quan của người Mạ.

Nhà sàn người Mạ trong khuôn viên Bảo tàng Lâm Đồng

Một kiến trúc gắn liền với thiên nhiên

Trong các dân tộc sinh sống lâu đời tại Lâm Đồng, dân tộc Mạ có số lượng người đứng thứ hai với khoảng hơn 38.000 người (theo số liệu thống kê năm 2019). NgườiMạ cư trú chủ yếu ở các địa bàn Bảo Lâm, Đạ Huoai, Đạ Tẻh, Cát Tiên. Đời sống gắn liền với rừng núi, nương rẫy cùng những dòng suối, nên ngôi nhà sàn truyền thống của người Mạ cũng gắn liền với thiên nhiên, từ nguyên liệu làm nhà cho đến kiển dáng, kiến trúc.

Để dựng nhà, người Mạ thường sử dụng những nguyên liệu lấy từ thiên nhiên, như tre, nứa, gỗ để làm khung nhà, mái được lợp bằng lá mây hoặc lá tranh. Ngay cả dây sử dụng để cột ngoảm cũng là dây mây, cho thấy kỹ thuật lắp ráp tuy thô sơ mà đầy sự khéo léo, tinh thế. Cấu trúc bên trong nhà khá đơn giản, cả căn nhà là một buồng dài không vách ngăn.

Một điểm nữa cho thấy nhà sàn của người Mạ được xây dựng dựa trên điều kiện tự nhiên. Đó là nhà được kê cao khỏi mặt đất bởi những cột gỗ chắc chắn, giúp con người vừa tránh thú dữ, vừa chống ẩm thấp trong mùa mưa dài, là những điều kiện tự nhiên đặc trưng của vùng miền núi Lâm Đồng. Bên cạnh đó, bà con có thể tận dụng không gian bên dưới sàn nhà làm nơi cất giữ nông cụ, lương thực, hoặc nuôi gia súc, gia cầm. Nhà thường có một cầu thang gỗ duy nhất dẫn lên sàn chính, là nơi diễn ra hầu hết sinh hoạt của gia đình: nấu ăn, tiếp khách, nghỉ ngơi, dệt vải hay uống rượu cần bên bếp lửa đỏ bập bùng. Dù giản dị, mỗi chi tiết đều được tính toán khéo léo dựa trên kinh nghiệm bao đời, đảm bảo công năng, sự bền vững và sự gắn kết giữa con người với rúi rừng.

Có thể khẳng định, kiến trúc này không chỉ phù hợp với điều kiện khí hậu, thổ nhưỡng vùng cao mà còn thể hiện triết lý sống hài hòa với thiên nhiên, lấy từ rừng cũng là để sống cùng rừng, không ngắt lìa khỏi mạch sống đại ngàn.

Nhà sàn - linh hồn văn hóa giữa những đổi thay hiện đại

Nhà sàn không chỉ là một thực thể vật chất mà còn là không gian văn hóa giàu bản sắc. Mỗi nhà sàn dài là một gia đình lớn, bao gồm nhiều thế hệ cùng sống chung, nhưng vẫn có sự phân chia không gian riêng cho mỗi gia đình theo từng bếp lửa. Nhà sàn là nơi gắn kết các thành viên qua bao thế hệ, là nơi diễn ra các nghi lễ vòng đời, từ lễ cúng nhà mới, lễ trưởng thành, đến đám cưới, đám tang.

Ngôi nhà sàn tuy mộc mạc, đơn sơ mà lưu giữ bao ký ức đẹp, từ những tiếng cười rộn rã, lời ru thiết tha, tiếng cồng chiêng vang vọng và cả những lời khấn nguyện chân thành trong những đêm dài mùa lúa rẫy từ bao đời. Từ đó tạo lên những ký ức sống động, trẻ con lớn lên giữa vòng tay nhiều thế hệ, người già gửi gắm ký ức và người trẻ học cách lắng nghe tiếng lòng của tổ tiên. Nhà sàn nối tiếp nhà sàn, tạo nên một bản làng gắn bó thân thiết như mạch rễ cây rừng. Qua đó, tô điểm thêm sự phong phú, đa dạng những nét văn hóa của các dân tộc tại Lâm Đồng nói riêng và 54 dân tộc anh em Việt Nam nói chung.

Ngày nay, trước sự thay đổi của đời sống hiện đại, những ngôi nhà sàn truyền thống dần vắng bóng, nhường chỗ cho những ngôi nhà xây kiên cố, tạo sự thuận tiện hơn cho đời sống, sinh hoạt. Tuy nhiên, một số buôn làng vẫn còn còn giữ được hồn cốt truyền thống, những ngôi nhà sàn vẫn tồn tại như những bảo vật sống động, nhắc nhở con cháu về cội nguồn và những giá trị bền lâu không dễ thay thế.

Hiểu rõ giá trị văn hóa của những ngôi nhà sàn Mạ, Bảo tàng Lâm Đồng đã xây dựng tại khu văn hóa dân gian mô hình nhà sàn theo đúng nguyên mẫu truyền thống. Đây được xem là ngôi nhà sàn Mạ hiếm hoi giữa trung tâm thành phố Đà Lạt ngàn hoa. Đến đây, người dân và du khách sẽ bắt gặp giữa chốn đô thị phồn hoa một ngôi nhà sàn tuy mộc mạc, giản dị, nhưng lại chứa đựng nét văn hóa ngàn đời của người Mạ.

Mô hình nhà sàn Mạ, tại nhà trưng bày chính của Bảo tàng Lâm Đồng

Bên cạnh đó, một mô hình nhà sàn Mạ nhỏ hơn, dưới hình thức cắt lớp để cho thấy các chi tiết không gian bên trong, được Bảo tàng Lâm Đồng giới thiệu tại không gian trưng bày “Những nét đặc trưng văn hóa của các dân tộc Lâm Đồng”. Mô hình giúp lột tả sống động về ngôi nhà sàn truyền thống của người Mạ, với bếp lửa, gác bếp, chiếc gùi, trái bầu khô, chóe rượu cần..., để người xem dễ dàng hình dung về một ngôi nhà sàn truyền thống nuôi dưỡng tâm hồn người Mạ.

Việc gìn giữ và giới thiệu về nhà sàn không chỉ để giữ lấy một kiểu kiến trúc, mà là giữ lấy cả một không gian văn hóa, nơi con người sống chan hòa yêu thương với thiên nhiên và với nhau. Đây được xem là nhịp cầu nối giữa những người bảo tồn di sản văn hóa và những nét văn hóa độc đáo của quê hương, đất nước. Ngôi nhà sàn của người Mạ luôn là nơi neo giữ ký ức của núi rừng, của người, của thời gian. Giữa nhịp sống hiện đại, mong sao tiếng mưa rơi trên mái tranh, mùi khói bếp chiều và tiếng cồng chiêng vang vọng sẽ còn mãi vang vọng trong những ngôi nhà sàn, như một lời nhắn nhủ dịu dàng từ đại ngàn xưa.

Bùi Trang