Bảo tàng Lâm Đồng | Lam Dong Museum

Trâu Lang Biang, giống trâu quý làm vật hiến sinh của người Kơ Ho

Với người Việt ở đồng bằng, thì “Con trâu là đầu cơ nghiệp”. Còn với đồng bào Tây Nguyên, thì con trâu là vật hiến sinh dâng cúng Yàng và các thần linh. Nhắc đến Lâm Đồng, nhiều người đã quen với địa danh Lang Biang, nhưng không phải ai cũng biết tên gọi này còn gắn liền với tên một giống trâu quý của người dân tộc thiểu số địa phương từ lâu đời. Đây là giống trâu thường được chọn làm vật hiến sinh trong nghi lễ đâm trâu của người Kơ Ho: trâu Lang Biang.

Nghi lễ đâm trâu qua bức tranh trưng bày tại Bảo tàng Lâm Đồng

Từ một địa danh đến tên một loài trâu quý

Lang Biang hiện nay là một phần tên gọi của một phường thuộc tỉnh Lâm Đồng (mới), hình thành từ việc sáp nhập phường 7 của thành phố Đà Lạt (cũ) với thị trấn Lạc Dương và xã Lát của huyện Lạc Dương (cũ). Một điều thú vị là danh từ này hiện đang tồn tại các cách viết khác nhau trên nhiều văn bản, như: Lang Biang; LangBiang; Lang Bian; LangBian; Lang bian; Lang biang. Tên gọi này có thể bắt nguồn từ tiếng Kơ Ho “Klăng - Biêng” là “Núi Ông - Núi Bà”, đến khi người Pháp tìm ra cao nguyên này, họ đã phiên âm là “Lang Biang” (hay Langbian) và người Kinh phiên âm thành “Lâm Viên”.

Truyền thuyết về chuyện tình của chàng K’lang và nàng H’biang được lưu truyền khá phổ biến cũng lý giải về tên gọi này. Chuyện kể rằng, ngày xưa ở nơi đây có hai tộc người hùng mạnh là Lạch và Chil. Chàng K’lang là người Lạch, còn nàng H’biang là người Chil. Trong một lần đi săn, chàng K’lang đã dũng cảm cứu được nàng H’biang trên đường đi làm nương bị thú dữ toan ăn thịt. Từ đó, hai người đem lòng yêu nhau và thề nguyền sẽ sống bên nhau trọn đời. Trớ trêu thay, hai tộc người Lạch và Chil vốn có thù hằn từ trước, nên cha của H’biang nhất quyết không chấp thuận cho nàng “bắt chồng” là K’lang. Hai người bỏ lên rừng ngồi bên nhau hết ngày này qua ngày khác trong nỗi đau khổ, tuyệt vọng khôn cùng. Nước mắt nàng H’biang tuôn chảy thành dòng sông Đạ Nhim khóc than cho mối tình tuyệt vọng. Rồi đến một ngày, cả hai trút hơi thở cuối cùng và hóa thành núi đá. Sau cái chết của hai người, các tù trưởng đã họp lại, cùng thống nhất xóa bỏ những thù hằn xưa và quyết định đặt tên núi là Lang Biang. Ngày nay, ngọn Lang Biang không chỉ là biểu trưng cho sự thống nhất, hòa hợp của các tộc người trong vùng, mà còn là biểu tượng cho tình yêu vĩnh cửu, trở thành nơi các cặp tình nhân tìm đến để trao lời thề non hẹn biển trọn đời bên nhau.

Dù nguồn gốc tên gọi có như thế nào, thì thiển nghĩ, khi đã được định danh bởi một văn bản pháp lý như Nghị quyết số 1671/NQ-UBTVQH15 ngày 16/6/2025 của Ủy ban Thường vụ Quốc hội về việc sắp xếp các đơn vị hành chính cấp xã của tỉnh Lâm Đồng năm 2025, trong đó xác định: “Sắp xếp toàn bộ diện tích tự nhiên, quy mô dân số của phường 7, thị trấn Lạc Dương và xã Lát thành phường mới có tên gọi là phường Lang Biang - Đà Lạt”, thì cũng cần thống nhất về cách viết danh từ như đã xác định là: “Lang Biang”.

Dưới chân núi Lang Biang là địa bàn sinh sống của người Lạch, những chủ nhân của giống trâu Lang Biang, giống vật nuôi quý giá của Việt Nam, đã được đưa vào danh sách bảo tồn nguồn gen quý. Đây được xem là giống trâu có tầm vóc to lớn nhất so với các giống trâu trong nước. Đặc biệt, trâu được chăn nuôi bằng hình thức độc đáo là thả rông trong rừng và những con trâu đực thường được lựa chọn làm vật hiến sinh trong nghi lễ đâm trâu của người Kơ Ho.

Trâu Lang Biang xưa và nay

Trước đây, với sự tài trợ của Quỹ Môi trường toàn cầu, Trung tâm Nghiên cứu môi trường và Phát triển cộng đồng (ECD) đã khởi động dự án “Phát hiện nhanh các giống vật nuôi tiềm ẩn”. Qua điều tra đã phát hiện trâu của đồng bào Lạch có những đặc điểm khác với các giống trâu đã có trong Atlat các giống vật nuôi ở Việt Nam. Do chưa có tên trong Atlat, nên cơ quan nghiên cứu gọi là trâu Lang Biang, địa danh sản sinh ra loài trâu này.

Giống trâu Lang Biang được cho là có vóc dáng to lớn nhất so với các giống trâu ở những vùng miền khác của Việt Nam. Trọng lượng trung bình của con đực trên 600kg, con cái khoảng 500kg, cá biệt có những con nặng hơn 800kg (trong khi các giống trâu ở Việt Nam chỉ nặng trung bình 450 - 500 kg).

Trâu Lang Biang có những đặc điểm riêng, như cổ dài và nhỏ, dưới cổ có những vòng lông trắng, chân to, mông nở. Ngày xưa, người Kơ Ho nuôi trâu để lấy sức kéo, nên họ có những kinh nghiệm chọn trâu tốt dựa vào nhiều yếu tố, như xem các xoáy phải cân đối ở dưới vai, hai đùi và ở giữa sống lưng, hai chân thẳng hoặc khuỳnh ra thì sẽ cày khỏe…

Những năm 2018 trở về trước, vùng Lạc Dương có số lượng trâu trên 2.000 con, được chăn thả theo 2 phương thức chính là thả rông và bán chăn thả. Trong đó, phương thức nuôi thả rông là chủ đạo (trên 80%). Các gia đình người Kơ Ho trong mỗi dòng họ thường cho trâu nhập thành bầy vài chục con rồi thả vào rừng. Trâu ăn cỏ từ các cánh đồng cỏ tự nhiên, đồi núi, cỏ dưới tán rừng thông. Bà con không chú trọng bổ sung hay dự trữ thức ăn vào mùa khô hạn cho trâu. Thỉnh thoảng vào lúc giao mùa, bà con mang muối tìm đến chỗ đàn trâu, rắc muối lên cỏ rồi cất tiếng gọi tên con trâu đầu đàn. Con trâu đầu đàn to lớn, lực lưỡng vẫn còn nhớ hơi chủ và biết chủ gọi tên mình sẽ dẫn cả đàn đến ăn muối.

Trâu Lang Biang được nuôi thả rông trong rừng

Lúc đầu mới làm quen với cuộc sống hoang dã, trâu chưa dám đi xa, còn thuần tính nên gia chủ có thể dễ dàng lùa trâu về làng. Càng về sau, quá trình sống ở rừng tự tìm kiếm thức ăn, nước uống, chống chọi với thú dữ, tranh giành đồi cỏ với những đàn trâu khác…, thì bản năng tự vệ hoang dã của trâu dần trỗi dậy. Lúc này, ngay cả chủ trâu cũng khó tiếp cận, mà phải nhờ những người dạn dày kinh nghiệm, có khả năng đặc biệt để giao tiếp với trâu, cho trâu ăn muối để tiếp cận. Còn muốn lùa được chúng về làng thì phải nhờ cả chục người giúp sức băng rừng, vượt núi rất nguy hiểm. Có những đàn trâu chăn thả tự do trong rừng cả chục năm đã trở nên hung hãn như trâu rừng, tấn công cả con người để tự vệ khi giáp mặt.

Đến mùa động dục, trâu trong đàn sẽ tự giao phối và trâu cái đến kỳ sinh sản cũng diễn ra tự nhiên, không có sự can thiệp, chăm sóc của người chăn nuôi, nên tỷ lệ nghé sơ sinh sống thấp, ảnh hưởng đến sự tăng đàn tự nhiên. Tình trạng “trùng huyết” khi giao phối cùng đàn cũng làm ảnh hưởng chất lượng nguồn giống, giảm hiệu quả chăn nuôi. Hiện nay, đàn trâu có xu hướng giảm so với các năm, do tỷ lệ tăng đàn tự nhiên thấp, một số hộ dân xuất bán trâu thịt do diện tích chăn thả bị thu hẹp.

Điều đặc biệt theo các già làng, là nhờ ăn cỏ tơ-rang (một loại cỏ riêng có ở vùng Lạc Dương), mà trâu Lang Biang to lớn, dũng mãnh và thịt ngon hơn hẳn trâu các vùng khác. Trâu Lang Biang được xem là có chất lượng thịt rất đặc trưng, thịt trâu chắc nhưng mềm, da mỏng, thịt thơm, là loại thịt đặc sản chỉ được sử dụng trong các dịp lễ hội, hiếu, hỉ. Người dân không chăn nuôi trâu để cung cấp thực phẩm thường xuyên cho cộng đồng, mà trâu là của cải để dành, dùng để trao đổi chiêng, chóe, là con vật dâng cúng thần linh trong các dịp lễ hội, thịt trâu gác bếp dùng để biếu tặng khách quý. Ngày trước, lễ vật “bắt chồng” của phụ nữ người Lạch thường là 1 con trâu lớn, nhưng với những chàng trai tài giỏi thì lễ vật có khi lên tới 4 - 5 con trâu…

Từ năm 2018, Đề tài “Bảo tồn và lưu giữ nguồn gen vật nuôi”, của TS. Phạm Công Thiếu và các cộng sự tại Viện Chăn nuôi (thuộc Bộ Nông Nghiệp và Phát triển nông thôn, nay là Bộ Tài nguyên và Môi trường), đã bảo tồn và lưu giữ được 14 đối tượng nguồn gen vật nuôi, trong đó có giống trâu Lang Biang là một trong 7 đối tượng thuộc nhóm gia súc (cùng với Lợn Cỏ Bình Thuận, Lợn Chư Prông, Lợn Mường Tè, Ngựa Mường Lống, Dê đen và Thỏ nội).

Năm 2019, kết quả phân tích đa dạng di truyền từ 43 mẫu tai trâu Lang Biang để so sánh với một số quần thể trâu nội Việt Nam, cho thấy sự khác biệt giữa giống trâu Langbiang và các giống trâu nội đặc trưng khác (trâu Thanh Chương, Nghệ An; trâu Bảo Yên, Lào Cai). Từ năm 2021, Đề tài “Khai thác và phát triển trâu Lang Biang tại Lâm Đồng” tiếp tục được thực hiện, nhằm bảo tồn và phát triển giống trâu Lang Biang, góp phần nâng cao thu nhập, ổn định đời sống cho đồng bào dân tộc thiểu số tại chỗ.

Một góc không gian trưng bày về đặc trưng văn hóa các dân tộc Lâm Đồng, tại Bảo tàng Lâm Đồng

Đến tham quan Bảo tàng Lâm Đồng, tại không gian trưng bày “Đặc trưng văn hóa các dân tộc Lâm Đồng”, công chúng sẽ được tận mắt nhìn thấy cây nêu, thừng buộc cổ trâu bện bằng dây mây, tù và làm bằng sừng trâu,… và tìm hiểu tường tận về nghi lễ đâm trâu trong tục hiến sinh của đồng bào Kơ Ho. Qua đó, quý khách sẽ hiểu rõ nghi lễ đâm trâu của đồng bào Tây Nguyên nói chung và đồng bào Kơ Ho nói riêng mang đậm giá trị văn hóa, là biểu hiện của một sinh hoạt cộng đồng mang giá trị nhân văn sâu sắc. Qua đó, góp phần xử lý hài hòa giữa bảo tồn và phát huy bản sắc văn hóa dân tộc, không làm ảnh hưởng đến việc bảo vệ các giá trị văn hóa trong quá trình xây dựng và phát triển vùng văn hóa Tây Nguyên đầy bản sắc.

Thái Song An