Bảo tàng Lâm Đồng | Lam Dong Museum

Máy hát đĩa - một phần ký ức Đà Lạt xưa

Đà Lạt đã được công nhận là thành phố sáng tạo âm nhạc của UNESCO sau 130 năm hình thành và phát triển (1893 - 2023). Nơi đây đã đi vào âm nhạc và âm nhạc đi vào đời sống một cách tự nhiên, gần gũi mà đầy lãng mạn, như sự hiện diện của những chiếc máy hát đĩa một thời. Với sự phát triển mạnh mẽ của khoa học công nghệ, máy hát đĩa giờ chỉ còn là ký ức đẹp khó phai mờ, một phần trong lát cắt thời gian của đời sống cộng đồng nhiều thế hệ. Bảo tàng Lâm Đồng đang góp phần lưu giữ một phần ký ức đẹp đó qua hiện vật máy hát đĩa, trưng bày tại không gian “Đà Lạt xưa”.

Máy hát đĩa Columbia, trưng bày tại Bảo tàng Lâm Đồng

Trong nửa cuối thế kỷ XIX, làn sóng mới từ cuộc cách mạng công nghiệp đã lan rộng khắp châu Âu và Bắc Mỹ, làm cho đời sống vật chất và tinh thần của người dân có những chuyển biến sâu sắc. Nhu cầu giải trí tại gia sau những giờ làm việc căng thẳng tăng cao, cùng với sự phát triển của tầng lớp trung lưu đã thúc đẩy sự ra đời của nhiều phương tiện phục vụ nhu cầu thưởng thức nghệ thuật và giải trí như radio, máy cassette, trong đó nổi bật là máy hát đĩa. Thay vì chỉ được nghe nhạc trực tiếp tại các rạp hát, nhà thờ hay những buổi biểu diễn giới hạn, con người giờ đây có thể mang âm nhạc về nhà, tận hưởng bất cứ lúc nào chỉ với một chiếc máy nhỏ gọn.

Tại Việt Nam từ những năm đầu thế kỷ XX, máy hát đĩa không chỉ là thiết bị giải trí quen thuộc trong các gia đình trung lưu, mà còn trở thành biểu tượng của sự giao thoa văn hóa Đông - Tây trong bối cảnh Việt Nam thời thuộc địa. Âm nhạc phát ra từ chiếc máy này từng làm say lòng biết bao thế hệ, góp phần định hình đời sống tinh thần đô thị trong giai đoạn giao thời giữa truyền thống và hiện đại. Máy hát đĩa không chỉ đáp ứng nhu cầu giải trí mà còn đóng vai trò như một phương tiện truyền thông, giúp lan tỏa các giá trị văn hóa, âm nhạc cổ điển, dân ca và các dòng nhạc mới tới khắp mọi miền. Sự ra đời và phổ biến của nó đã tạo ra một cuộc cách mạng trong thói quen thưởng thức âm nhạc, đồng thời mở đường cho sự phát triển sau này của các thiết bị thu - phát âm thanh hiện đại. Có thể nói, máy hát đĩa trở thành một biểu tượng văn hóa, đánh dấu thời kỳ chuyển mình của xã hội từ truyền thống sang hiện đại.

Chiếc máy hát đĩa được trưng bày tại Bảo tàng Lâm Đồng có hiệu Columbia, hình hộp chữ nhật, bên ngoài bọc da đen, các bộ phận bên trong làm bằng kim loại và có một loa phát âm thanh. Chiếc máy từng được sở hữu bởi ông Trương Ngày (sinh năm 1910) và bà Lê Thị Huệ (sinh năm 1914). Năm 1952, ông bà mua chiếc máy hát này để nghe nhạc, thư giãn sau những giờ lao động mệt nhọc. Sau khi ông bà qua đời, chiếc máy hát vẫn được con gái là bà Lê Thị Lang bảo quản, sử dụng. Năm 2009, bà Lang đã hiến tặng Bảo tàng Lâm Đồng lưu giữ, giới thiệu tới công chúng về một hình ảnh đẹp trong đời sống Đà Lạt xưa.

Máy hát đĩa là một trong những thành tựu tiêu biểu của công nghệ âm thanh thời kỳ đầu, đánh dấu bước chuyển mình quan trọng trong lĩnh vực truyền tải và thưởng thức âm nhạc. Hiện vật đang được trưng bày tại bảo tàng là một mẫu máy hát đĩa cổ điển, sử dụng cơ chế quay tay để vận hành, với chiếc kèn loa đặc trưng giúp khuếch đại âm thanh phát ra từ đĩa than. Khi sử dụng máy, lần lượt mở nắp hộp, quay dây thiều, rồi đặt cần có chứa kim lên đĩa. Âm thanh sẽ phát ra qua một cái loa nhỏ.

Máy hát đĩa này sử dụng đĩa than, hoạt động dựa trên nguyên lý cơ học - âm học, không sử dụng điện mà vận hành hoàn toàn bằng năng lượng cơ do người dùng tạo ra thông qua việc lên dây cót bằng tay. Cốt lõi của nguyên lý hoạt động nằm ở chiếc đĩa than, trên bề mặt có các rãnh xoắn ốc rất nhỏ ghi lại dao động âm thanh dưới dạng cơ học. Khi đĩa được đặt lên mâm quay và bắt đầu quay đều nhờ lực cơ của dây cót, tay cần của máy (cần kim) sẽ được đặt xuống bề mặt đĩa. Đầu kim làm bằng kim loại tì theo rãnh đĩa khi đĩa quay, kim đi theo rãnh và dao động theo độ nhấp nhô, nông sâu của rãnh ghi âm. Những dao động cơ học này sẽ được truyền qua hệ thống cần và màng cộng hưởng, rồi được khuếch đại nhờ chiếc kèn loa kim loại gắn trên máy.

Toàn bộ quá trình diễn ra một cách thuần cơ, không qua điện tử nhưng lại tái hiện được âm thanh ghi trên đĩa một cách trung thực trong giới hạn công nghệ thời đó. Nhờ cấu trúc thông minh và tinh xảo, máy hát đĩa đã mang âm nhạc đến với mọi tầng lớp xã hội, đánh dấu bước ngoặt lớn trong lịch sử truyền thông và giải trí toàn cầu.

Việc lưu giữ và trưng bày chiếc máy hát đĩa này của Bảo tàng Lâm Đồng không chỉ tái hiện một phần ký ức văn hóa âm nhạc, mà còn cho thấy dấu ấn của tiến bộ khoa học kỹ thuật trong sinh hoạt đời thường của người Đà Lạt năm xưa. Hiện vật mang giá trị lịch sử, văn hóa giúp du khách có thể hồi tưởng và hình dung rõ hơn về nhịp sống và thị hiếu thẩm mỹ của xã hội một thời đã xa. Bên cạnh máy hát đĩa, không gian trưng bày “Đà Lạt xưa” tại Bảo tàng Lâm Đồng còn có rất nhiều hiện vật, hình ảnh, tư liệu về đời sống người Đà Lạt đang chờ quý khách khám phá.

Hoàng Hiền